POCZĄTKI ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

Jan Amos Komenski (1592-1670)

Na przestrzeni wieków zmieniały się formy i metody nauczania. Początkowo proces dydaktyczny opierał się przede wszystkim na przekazywaniu przez nauczyciela za pomocą słowa mówionego, potem pisanego i drukowanego (werbalizm). Wiek XVI to początki stosowania w nauczaniu pomocy naukowych w postaci rysunków, wykresów i wybranych przedmiotów naturalnych. (ówcześni myśliciele to między innymi → T. Campanella, J. W. Andreae, F. Bacon, R. Descartes). W tym samym czasie W. Ratke zwraca uwagę, że uczenie się na pamięć i bez zrozumienia zabija inteligencję dziecka i osłabia rozwój umysłowy. Naukowym opracowaniem zajął się w XVII wieku J. A. Komeński (uważany za prekursora naukowej pedagogiki). W swoim dziele „Wielka dydaktyka” („Opera didactica omnia") z 1657 roku uzasadnia konieczność stosowania w nauczaniu różnorodnych pomocy, w zależności od wieku i rozwoju uczniów: konkretnych rzeczy, a w razie ich niemożności – odpowiednich rycin, map, obrazów, modeli itp. Komeński opracował po raz pierwszy bogato ilustrowane podręczniki („Orbis sensualium pictus”; „Janua linguarum reserata”).

DEFINICJA ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

Często można spotkać się z innymi określeniami takimi jak: pomoce naukowe, pomoce dydaktyczne, pomoce poglądowe, środki poglądowe. Jednak najbardziej odpowiednią nazwą dla środków stosowanych w procesie dydaktyczno – wychowawczym są środki dydaktyczne definiowane jako przedmioty materialne, które, dostarczając uczniom określonych bodźców oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości, dzięki czemu usprawniają proces nauczania - uczenia się, a przez to wpływają korzystnie na jego efekty końcowe.

Obecnie najczęściej używa się terminu środki dydaktyczne żeby podkreślić, że są to narzędzia w ręku nauczyciela, a ich skuteczność w dużym stopniu zależy od umiejętności ich zastosowania.

Co może być środkiem dydaktycznym?

Na środki dydaktyczne składają się zarówno tzw. pomoce naukowe, a więc przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel, aby tym skuteczniej realizować cele i zadania kształcenia, jak i indywidualne wyposażenie uczniów, tzn. podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, przybory do pisania itp. Pomoce naukowe, służące przede wszystkim do realizacji zasady poglądowości w nauczaniu, są narzędziami pracy nauczyciela. Natomiast podręczniki, zeszyty i inne przedmioty należące do indywidualnego wyposażenie uczniów są narzędziami ich pracy. Do środków dydaktycznych zalicza się również urządzenia sportowe, działki botaniczne itp., będące terenem pracy i nauczycieli i uczniów.

FUNKCJE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

Środki dydaktyczne spełniają w procesie nauczania - uczenia się następujące funkcje:

- ułatwiają uczniom poznawanie określonych rzeczy, zjawisk i procesów poprzez ich reprezentowanie lub pośredniczenie między tymi rzeczami, a dziećmi i młodzieżą,

- wspomagają myślenie uczniów ułatwiając im analizę, syntezę i porównywanie poznawczych rzeczy i zjawisk oraz formułowanie określonych uogólnień, a tym samym pojęć będących podstawowym składnikiem naszej wiedzy o rzeczywistości,
- zastępują lub uzupełniają czynności dydaktyczne nauczyciela, np. w postaci zaprogramowanych tekstów, nagranych na wideo wykładów itp.,

- kształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości - środki wpływają tutaj na kształtowanie motywacji, uczuć i postaw

KLASYFIKACJE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

Można dokonać różnego podziału środków dydaktycznych biorąc pod uwagę ich pochodzenia, przeznaczenia, stopnia złożoności itp.

Najprostsza wydaje się nam klasyfikacja zaproponowana przez Eugeniusza Kamedułę. Według niego środki dydaktyczne dzielimy na:

1) naturalne (przedmioty, okazy, urządzenia, zjawiska i procesy) oraz przygotowane specjalnie dla potrzeb kształcenia,

2) w grupie środków przygotowanych specjalnie można wyodrębnić materiały dydaktyczne i urządzenia techniczne służące do ich ekspozycji,

3) ze względu na sposób odbioru treści możemy środki dydaktyczne podzielić na:

         a) wizualne (wzrokowe) - oryginalne przedmioty lub ich zastępniki, wykresy, mapy, itp.,

         b) audytywne (słuchowe) -  magnetofony, radio, nagrania, płyty itp.,

         c) audiowizualne (wzrokowo-słuchowe) - film dźwiękowy, telewizja, płyty, itp.

Schematy ułatwiające zrozumienie podziału dokonanego
przez E. Kamedułę.

Istnieje mnóstwo podziałów środków dydaktycznych. Spróbowałyśmy zebrać je wszystkie w całość:

Środki:

1) wzrokowe:

    - bezpośrednie,

    - pośrednie

2) słuchowe,
3) wzrokowo - słuchowe,

Środki proste:
1) słowne,
2) wzrokowe.

Środki złożone;
1) mechaniczne (wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe),
2) masowego przekazu,
3) automatyzacja uczenia się,
4) maszyny dydaktyczne.

UZASADNIENIE KONCEPCJI STOSOWANIA ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

ZASADA POGLĄDOWOŚCI

Jest to jedna z głównych prawidłowości w procesie nauczania i uczenia się. Oznacza konieczność zapewnienia w działalności dydaktycznej bezpośredniego poznania rzeczy, zjawisk i procesów, a jeśli to niemożliwe/trudne – stworzenie możliwości poznania pośredniego. J. A. Komeński – pierwszy w sposób naukowy uzasadnił konieczność stosowania takiej zasady w procesie nauczania. Poglądowe uczenie się wg niego to takie, które realizuje się na konkretnych obrazach dostrzeganych bezpośrednio przez dziecko (w samodzielnej obserwacji, przy zdobywaniu wiedzy pod kierunkiem nauczyciela). Według niego wierność wnioskowania i prawidłowość myślenia zależą od wierności danych na podstawie których dokonujemy wywodów logicznych i od prawidłowości samych wywodów. Wg K. D. Uszyńskiego dziecko myśli barwami, formami i obrazami (więc zasada poglądowości ułatwia przyswajanie materiału).

Teoriopoznawcze podstawy stosowania środków dydaktycznych w procesie kształcenia

(W wielkim skrócie☺)

- proces ten odbywa się przez całe życie,

- od najwcześniejszego okresu ważną rolę odgrywa kształcenie incydentalne,

-  w początkowym okresie rozwoju człowieka dominuje poznanie zmysłowe,

- poznawanie rzeczywistości i kontakt ze środowiskiem ułatwiają opanowanie języka,

- uczenie się mowy przebiega przez naśladownictwo,

-  mowa jest bardzo ważnym elementem w procesie opanowania pojęć (od ogólnych do szczegółowych),

- Z OGÓLNYCH PODSTAW TEORII POZNANIA WYNIKA, ŻE W DZIAŁALNOŚCI POZNAWCZEJ ISTOTNĄ ROLĘ ODGRYWA WIERNE POZNANIE ZMYSŁOWE, z czego łatwo wywnioskować, jak duże znaczenie mają środki dydaktyczne w procesie kształcenia.

SPECYFIKA RÓŻNORODNYCH ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

FILM DYDAKTYCZNY

Pokazuje za pomocą ruchomego obrazu i dźwięku określone przedmioty, zjawiska, wydarzenia i procesy, pozwala je eksponować wielokrotnie w różnym czasie, a zarazem w identycznej postaci. Nauczyciel może zaznajamiać uczniów z treścią filmu dowolną liczbę razy, skupiać uwagę na procesach najistotniejszych lub niedostępnych w inny sposób, ukazywać przedmioty w zbliżeniach, ujmować ruch w tempie przyspieszonym i zwolniony.

TELEWIZJA DYDAKTYCZNA

Dzięki niej uczniowie mogą bezpośrednio obserwować najważniejsze wydarzenia krajowe i zagraniczne, poznają wybitne osoby, śledzą przebieg procesów technicznych i technologicznych, oglądają spektakle teatralne. Zdobywanie aktualnej wiedzy o świecie w sposób bardziej atrakcyjny niż za pomocą innych środków masowego przekazu i

nformacji.

TELEWIZJA OTWARTA

Obejmuje stacje telewizyjne, które przeznaczają pewną liczbę godzin dziennie na transmisję programów szkolnych lub rozrywkowo-oświatowych.

TELEWIZJA W OBWODZIE ZAMKNIĘTYM

Służy realizacji programów dydaktycznych w obrębie jednej tylko szkoły lub zespołu szkół. Jest wolna od świadczeń rozrywkowych i całkowicie zależna od szkoły.

MASZYNY DYDAKTYCZNE
Przekazują informacje, a zarazem wymagają odpowiedzi na zadawane pytania. Zapewniają natychmiastowe sprzężenie zwrotne, bezpośrednio informując ucznia, czy odpowiedział dobrze. Umożliwiają mu pracę indywidualną, tak by tempo przyswajania wiadomości było dostosowane do jego własnych potrzeb i zdolności.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU

Brak bezpośredniego sprzężenia zwrotnego między nadawaniem informacji, a jej odbiorem. Namiastkę sprzężenia stanowi opinia społeczna.

ŚRODKI AUTOMATYZUJĄCE UCZENIE SIĘ

Umożliwiają względnie pełną automatyzację procesu uczenia się; wymagają kontaktu uczącego się z maszyną.

PODRĘCZNIK

Dobrze zaprezentowany materiał w podręczniku powinien być czytelny, przejrzysty, interesujący -
powinien zawierać ilustracje, ale przede wszystkim rzetelny - nie powinno w nim być błędów rzeczowych, co niestety czasem się zdarza.







W tym krótkim filmiku jest pokazanych wiele interesujących środków dydaktycznych:
https://www.youtube.com/watch?v=XmFgT7jLG80

ANIMACJA

Mini-powtórka w przystępnej (mamy nadzieję) formie:

KLIK → https://www.youtube.com/watch?v=ishapClfV-k



Targi Edukacyjne
https://www.youtube.com/watch?v=GhvjtMdFrCI


Bibliografia:

1. Kameduła E., Środki dydaktyczne w strukturalizacji wiedzy uczniów, Wyd. UAM, P-ń 1989.
2. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki, W-wa 2005. 
3. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. „Żak”, W-wa 1998, wyd. 4.
4. Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Płock 2002. 
5. Strykowski W., Audiowizualne materiały dydaktyczne, PWN, W-wa 1984

Wszystkie obrazki pochodzą z następujących stron:

1. http://www.maturski.org/PEDAGOGIJA/JanAmosKomenski.html

2. http://ksturow.pl/pomoce-dydaktyczne-naukowe/
3. http://centrummuzyki.com.pl/
4. http://www.clipartpanda.com/categories/movie-film-clip-art
5. http://www.bonniedonahue.com/2012/03/9-skills-to-get-your-child-ready-for-kindergarten.html